بلاگ

دکتر سید محمد مشکوه (معمار اقتصاد نوین ایران):

سید محمد مشکوه استاد دانشکده معارف اسلامی و اقتصاد دانشگاه امام صادق(ع) متولد ۱۳۰۶ تهران و متوفای ۱۳۸۸ تهران فرزند هم نام خود آیت الله سید محمد مشکوه متولد ۱۲۷۹ بیرجند و متوفای ۱۳۵۹ که آن مرحوم نیز استاد برجسته معقول و منقول دانشکده الهیات و حوزه علمیه بوده است.
استاد سید محمد مشکوه پدر، از بزرگان آموزش فقه و فلسفه و تفسیر قرآن در دانشگاه تهران بود و از اولین استادان دانشگاه تهران بشمار میرود که بعد از تاسیس دانشگاه تهران در سال ۱۳۱۳ از حوزه وارد دانشگاه شد و از بنیانگذاران آموزش دانشگاهی الهیات ، فقه و فلسفه ( معقول و منقول) بوده که شاگردان بسیاری تربیت کرد که هرکدام از اعاظم روزگار شده‌اند.
مشکوه خود اهل بیرجند و پدرش بازرگان و از خیران روزگار خود بود، از مرحوم سید محمد مشکوه نقل است که پدربزرگش «سیدعلی» در سفر به عتبات عالیات پس از تحمل سختی سفر آن روزگار، با خود عهد می کند که از بیرجند تا کربلا به فاصله سفر یک روز کاروان آن زمان، آب انبارهایی برای دسترسی مسافران احداث کند و این کار را انجام می‌دهد، همچنین بعد از سفر به حج، تعداد قابل توجهی درخت گیلاس برای زائران ایرانی بیت‌الله الحرام در مکه مکرمه می‌کارد.
سید محمد مشکوه کتابخانه شخصی خود را که شامل هزاران جلد کتاب بی‌نظیر و خطی گران قیمت بود به کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران اهدا می‌کند ، گفته می‌شود فهرست این کتابها خود کتاب مفصلی است.
مشکوه پس از تدریس فلسفه در دانشگاه تهران، بنابر گفته فرزند و همنامش برای پاسخ گویی به ایراد کسانی که آموزش فلسفه را در ردیف ارتداد و کار حرام می‌دانستند، علاوه بر تدریس فقه به تدریس تفسیر قرآن نیز می‌پردازد.
وی کتاب «الالف الصغری ارسطو» را با همکاری فرزند و همنام خود از فرانسه به فاسی ترجمه، کتاب ارسطاطالیس حکیم را نوشته و بر دهها اثر علمی عربی و فارسی تحشیه ، تعلیق و توضیح نگاشته است.
مشکوه کتابهای خطی بی‌نظیری را گردآوری کرده بود که فقط فهرست آنها ۷ جلد می شد و همه آنها تقدیم کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران و سرآغاری بر تشکیل این کتابخانه شد.
مشکوه پدر علاوه بر تدریس الهیات ، در شعر نیز تبحر داشته و دیوان شعر او نزد فرزند و همنامش بود که حاوی اشعار پرمحتوا در ستایش خداوند و مدح اهل بیت بوده است.
مشکوه نام خانوادگی قرآنی «مشکوه» را پس از رایج شدن ثبت احوال برگزیده و همواره با عنوان «سید محمد الحسینی المشکوه» امضا می‌کرده، چون به گفته او از سادات حسینی بوده است، همچنین بر مهر خاتم خود این را نوشته بود«افوض امری الی‌الله و الله بصیر بالعباد».
بنابر گفته مرحوم دکتر سید محمد مشکوه استاد اقتصاد، پدرش که برای تحصیلات حوزوی از بیرجند راهی تهران شده بود، با دختر استادش مرحوم آیت‌الله ملا علی مدرس حکمی در تهران ازدواج کرده بود. مادر مرحومش نیز حافظ قرآن بوده و پس از فوت در ایران بنا بر وصیتش در کربلا دفن شد و پدرش آیت‌الله مشکوه در حرم حضرت معصومه قم مدفون است.
وی گفت: پدرم پس از ۳۷ سال تدریس در دانشگاه تهران در سال ۱۳۴۷ بازنشسته و سپس راهی لندن شد که در آنجا هم لحظه‌ای از تلاش علمی و تالیف بازنماند.
سید محمد مشکوه استاد اقتصاد به همراه مرحوم دکتر حسین پیرنیا و دکتر محمد حسین تمدن جهرمی از بنیانگذاران آموزش علم اقتصاد در ایران و پایه‌گذار دانشکده اقتصاد دانشگاه تهران بود که در طول حدود ۵۵ سال استادی این رشته در دانشکده حقوق و علوم سیاسی و اقتصاد دانشگاه تهران، دانشکده معارف اسلامی و اقتصاد دانشگاه امام صادق‌(ع) و آزاد اسلامی و خارج از کشور مانند کمبریج انگلستان، فرانسه، اسپانیا و مریلند آمریکا شاگردان فراوانی در رشته اقتصاد تربیت کرد و تا آخرین روز عمر خود دست از تلاش و آموزش اقتصاد نکشید، زیرا مانند همکار خود مرحوم دکتر نورعلی نوری نیستانک دیگر استاد اقتصاد دانشگاه امام صادق(ع) اگر روزی نتواند تدریس کند، زمان مرگش فرا رسیده است.
مشکوه پسر تا مقطع دیپلم از مدرسه دارالفنون و سپس دانشکده علوم معقول و منقول دانشگاه تهران زیر نظر استادان بنامی همچون مرحوم آیت‌الله محی‌الدین الهی قمشه‌ای مترجم بزرگ قرآن، مرحوم آیت‌الله سید کاظم عصار و مرحوم پدرش تحصیل کرد و برای ادامه تحصیلات به پیشنهاد مرحوم پدرش آیت‌الله سید محمد مشکوه راهی فرانسه شد. در فرانسه دکترای دولتی اقتصاد و دکترای علوم سیاسی از دانشگاه پاریس اخذ کرد و بعد از ورود به ایران به عنوان استادیار و سپس دانشیار در دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران رشته اقتصاد را تاسیس کرد و پس از پایه‌گذاری دانشکده اقتصاد دانشگاه تهران در سال ۱۳۴۲ وارد این دانشکده شد و در آنجا به مقام استاد تمامی رسید.بنابراین او را بنیان‌گذار «رشته اقتصاد» می‌دانند. وی پس از انقلاب اسلامی مدتی را در خارج از کشور گذراند و در دانشگاه‌های مختلف فرانسه، کمبریج انگلستان، اسپانیا و آمریکا تدریس کرد و با کوله‌باری از تجربه و دانش دوباره در سال ۱۳۶۵ به ایران بازگشت و در دانشگاه امام صادق(ع) دانشکده معارف اسلامی و اقتصاد به تدریس علوم اقتصادی و تربیت شاگردان پرداخت. از ویژگی‌های این استاد مرحوم گوشه‌نشینی و نگاه دقیق به مسایل علم اقتصاد بود که آن مرحوم معتقد بود یک دانشمند اقتصادی نباید تنها به آمار و ارقام اکتفا کند بلکه واقعیت جامعه را نیز باید در نظر گیرد که به عنوان آمار زنده در نزد دیدگان اقتصاددان قد علم می‌کند. مرحوم دکتر سیدمحمد مشکوه نگاه تیزبین به مسایل اقتصادی داشت و هنگام تدریس سعی می‌کرد مطالب را به صورت عمقی به دانشجویان رشته اقتصاد تدریس کند به گونه‌ای که بنابر گفته اکثر شاگردان وی، سنگ‌بنای اطلاعات اقتصادی دانشجویان توسط این استاد بزرگ به همراه همکارش مرحوم دکتر نورعلی نوری‌نیستانک، دیگر استاد دانشگاه امام صادق (ع) که در سال ۱۳۷۹ درگذشت برای دانشجویان تکمیل می‌شد. سیدمحمد مشکوه بعد از بازگشت به ایران کتاب «پول» در حدود ۴۵۰ صفحه را نوشت که به گفته آن مرحوم در زمانی که حتی عده‌ای در ایران تعریف پول را نمی‌دانستند، کتاب ویژه‌ای توسط دانشگاه تهران به همت ایشان در زمینه پول نگاشته شد. وی سپس کتاب «مبانی علم اقتصاد»، «کلیات علم اقتصاد»، «ارز»، «بانکداری»، «تجارت بین‌الملل» و «مسایل پولی و مالی بین‌المللی» را به رشته تحریر درآورد که هنوز به عنوان کتاب‌های پایه آموزش علم اقتصاد در ایران به شمار می‌رود. مرحوم دکتر مشکوه از معدود استادانی بود که تمام مدارج علمی را طی کرده و استاد تمام رشته اقتصاد در ایران بود. مرحوم دکتر مشکوه در طول حدود ۵۰ سال استادی در ایران شاگردان بی‌شماری تربیت کرد که می‌توان به برخی از آنها از جمله مرحوم دکتر سیدحسین عظیمی‌آرانی از بنیانگذاران علم توسعه نام برد که به سفارش استاد و با دست‌خط و معرفی ایشان وارد دانشگاه آکسفورد شد و دکترای اقتصاد دریافت کرد، همچنین استادانی مانند دکتر سیدجواد پورمقیم، استاد دانشگاه الزهرا(س) و دکتر اسدالله فرزین‌وش، رییس اسبق دانشکده اقتصاد دانشگاه تهران اشاره کرد.
در میان شاگردان استاد مشکوه نام دو نفر از رییسان بانک مرکزی ایران به چشم می‌خورد؛ مرحوم محسن نوربخش که نوروز ۸۹ هفتمین سال است که اقتصاد ایران را در رفتن خود سوگوار می‌کند و دکتر ابراهیم شیبانی، رییس اسبق بانک مرکزی که پس از مرحوم نوربخش سکاندار نظام پولی کشور شد.
بنابر گفته سیده مهین مشکوه خواهر دکتر مشکوه ایشان قبل از انقلاب دو بار ریاست دانشکده اقتصاد دانشگاه تهران را بر عهده داشت، با این حال هفته‌ای ۴۰ ساعت تدریس می‌کرد و زمانی که رییس دانشکده اقتصاد دانشگاه تهران بود، سربازان شاه معدوم می‌خواستند به زور وارد دانشکده شده و دانشجویان را ضرب و شتم کنند که آن مرحوم خود را سپر قرار داده و مانع از ورود نظامیان به محوطه دانشکده شد.
این خواهر گفت: برادرم قبل از انقلاب در فروردین ۱۳۵۶ برای فرصت مطالعاتی به آمریکا رفته بود که بعد از انقلاب از دانشگاه برکنار شد.
مهین مشکوه گفت از مرحوم دکتر سید محمد مشکوه سه دختر مانده که همه تحصیلات عالیه دارند.
وی گفت: گرچه تاکید می‌کنم برادرم دکتر مشکوه هرگز اهل بازیهای سیاسی نبود، ولی در آخر عمر که باید پس از عمری تدریس در دانشکده رفاه نسبی می‌داشت به هیچ وجه برخوردار نبود و در حق او کوتاهی شد، حتی حقوق بازنشستگی‌اش قطع شده بود.
خواهر این استاد گفت: کتابها و جزوات دست نویس برادرم در دانشکده معارف اسلامی و اقتصاد است که به صلاحدید مسوولان چاپ می‌شود.
سیده مهین مشکوه فرزند آیت‌الله مشکوه با گلایه می‌گوید، پدرم که در زمانی تولیت آستان مقدس حضرت معصومه(ع) را بر عهده داشت، به صلاحدید شهید دکتر بهشتی که شاگرد پدرم بود و آیت‌الله مهدوی کنی که وزیر وقت کشور بود، در حرم حضرت معصومه مدفون است، ولی اخیرا در طرح توسعه سنگ قبر ایشان برداشته شده و ما توان پیدا کردن قبر ایشان را نداریم.
وی گفت: دکتر مشکوه قبل از اعزام به فرانسه ۳ لیسانس معقول و منقول، حقوق و علوم تربیتی از تهران گرفته و پیش از رسیدن سن قانونی سربازی به فرانسه برای ادامه تحصیل در دانشگاه سوربن اعزام شد.
مهین مشکوه از پدرش نیز گفت: آیت‌الله سید محمد مشکوه علاوه بر اجازه اجتهاد از ۴ مرجع تقلید زمان خود در دانشکده ادبیات هم دکترای ادبیات گرفت و سالها استاد فقه در دانشکده حقوق و تفسیر قرآن در دانشکده معقول و منقول(الهیات) بود.
وی گفت: مرحوم مادرم اشرف مدرس حکمی در سن جوانی فوت کرد و در کربلا دفن شد. پدرم نیز بعد از بازنشستگی از استادی دانشگاه تهران در سال ۱۳۴۷ برای مداوای فرزند و ادامه تحصیل فرزندان دیگر راهی لندن شد و همه بچه‌ها ادامه تحصیل دادند و مرحوم پدر نیز به نوشتن و تحقیق مشغول بود و برای چاپ کتابها به تهران بر می‌گشت.
مهین مشکوه افزود: پدرم مشکوه در زمان استادی ۲۵ سال با انتخابات هر ۴ ساله عضو شورای عالی دانشگاه تهران بود و پس از بازنشستگی هم عضو انجمن تالیف و ترجمه دانشگاه تهران بود.
وی از پدرش گفت: از شاگردان مشکوه می توان شهید دکتر مفتح و شهید دکتر بهشتی و محمد تقی دانش‌پژوه را نام برد و فهرست کتابهای پدر توسط آقای دانش‌پژوه و علی نقی منزوی گردآوری شده است. حتی یکی از کتابهای پدرم که زیر چاپ بود با فرارسیدن اجل توسط فردی به نام شیروانی به نام خود چاپ شد.
مرحوم دکتر نورعلی نوری نیستانک یار همیشگی مشکوه، به گفته خود تمام ۴۰۰۰ سال تمدن بشری را به چشم دیده بود، چون از روستای دور افتاده نیستانک در قلب کویر نایین بین یزد و اصفهان برخاسته و پس از تحصیل در دارالفنون و گذراندن لیسانس معقول و منقول در مدرسه سپهسالار(شهید مطهری فعلی) زیر نظر استاد مشکوه پدر و سید کاظم عصار راهی فرانسه مهد تمدن دنیا شد و پس از تحصیل طب وارد رشته اقتصاد و بیمه شد و درجات عالی این رشته‌ها را به دست آورد، سالها مسوول دانشجویان ایرانی در اروپا و مدیر فنی بیمه مرکزی ایران بود و سپس تا آخر عمر استاد اقتصاد ماند و عاقبت در محیط دانشگاه امام صادق(ع) بدرود حیات گفت و در بهشت زهرای تهران در قطعه نام‌آوران آرام گرفت.
دو استاد دکتر نورعلی نوری نیستانک(۱۳۰۴ تا ۱۳۷۹) و دکتر سید محمد مشکوه (۱۳۰۶ تا ۱۳۸۸) دو استوانه تشکیل گروه اقتصاد در دانشکده معارف اسلامی و اقتصاد دانشگاه امام صادق(ع) بودند که شاگردان بسیاری از جمله دکتر زاهدی وفا رییس کنونی آن دانشکده، اصغر ابوالحسنی معاون بیمه و بانک وزیر اقتصاد، حسین عیوضلو عضو هیات مدیره بانک توسعه صادرات و دهها استاد و دانشجوی دیگر در این رشته تربیت کردند.
مرحوم مشکوه در طول حدود ۵۰ سال استادی در ایران شاگردان بی‌شماری تربیت کرد که می‌توان به برخی از آنها از جمله مرحوم دکتر سید حسین عظیمی آرانی از بنیانگذاران علم توسعه نام برد که به سفارش استاد و با دست‌خط و معرفی ایشان وارد دانشگاه آکسفورد شد و دکترای اقتصاد دریافت کرد یا دکتر ابراهیم گرجی که با تشویق و سفارش او از آمریکا دکترا گرفت و هم اکنون در دانشکده اقتصاد دانشگاه تهران در مقطع دکتری تدریس می‌کند.
استاد مشکوه تعریف می‌کرد: مرحوم دکتر سید حسین عظیمی از روستاهای آران و بیدگل کاشان با زحمت قالیبافی درس خوانده و شاگرد اول دانشکده بود و حتی قالیچه دستباف خویش را به دانشکده اهدا کرده بود که مورد تحسین استادان واقع شد.
همچنین استادانی مانند دکتر سید جواد پورمقیم استاد دانشگاه الزهرا، دکتر اسدالله فرزین‌وش رئیس اسبق دانشکده اقتصاد دانشگاه تهران، مرحوم محسن نوربخش رییس اسبق بانک مرکزی، دکتر ابراهیم شیبانی رییس اسبق بانک مرکزی، دکتر حمید دیهیم دبیر انجمن اقتصاددانان ایران، دکتر منصور خلیلی عراقی رییس اسبق دانشگاه تهران و دانشکده اقتصاد، دکتر ابراهیم گرجی استاد دوره دکتری دانشکده اقتصاد دانشگاه تهران، دکتر حمید ناظمان، دکتر مهدی تقوی، دکتر محمود قنادان استاد دانشکده تربیتی و روانشناسی ،دکتر مسعود درخشان استاد دانشکده اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی ، دکتر محمد سعید نوری نائینی استاد دانشگاه آزاد اسلامی، دکتر علیرضا رحیمی بروجردی رییس اسبق پژوهشکده پولی و بانکی، دکتر حسین عیوضلو، دکتر غدیر مهدوی کلیشمی، دکترمحمد مهدی زاهدی‌ وفا مشاور وزیر اقتصاد ، دکتر اصغر ابوالحسنی معاون امور بانک و بیمه وزیر اقتصاد و هزاران شاگرد دیگر که هر کدام به نوبه خود در حال حاضر از استادان به نام اقتصاد به شمار می روند.
مشکوه می‌گفت: کتاب تاریخ عقاید اقتصادی شارل ژید و شارل ریست فرانسوی را به کریم بختیار سنجابی معرفی و اورا به ترجمه این کتاب تشویق کرد به گونه‌ای که هنوز بهترین متن درسی دوره کارشناسی ارشد اقتصاد در ایران به شمار می‌رود و خود آن مرحوم نیز تدریس می‌کرد.
مشکوه می‌گفت: هرگز تقاضای تدریس یک درس خاص را نداشته و همیشه مانند سرباز آماده به خدمت برای تدریس هر درس اقتصادی مانند پول و بانک، کلیات اقتصاد، تاریخ عقاید اقتصادی، اقتصاد خرد و کلان، ارز و اقتصاد مالیه آمادگی داشت.
بعد از برگشت به ایران به محض اطلاع دکتر محمد سعید نوری نائینی از شاگردان قدیمی وی که در آن زمان رییس دانشکده اقتصاد دانشگاه آزاد بود، برای تدریس دعوت شد و در پی آن به دانشکده معارف اسلامی و اقتصاد دانشگاه امام صادق(ع) که تحت مدیریت دیگر شاگردش دکتر مسعود درخشان بود دعوت شد و تا آخرین روز عمر خود درآن جا ماند.
این استاد اقتصاد راهنمایی و مشاوره صدها دانشجوی کارشناسی ارشد و دکتری را به عهده داشت وچنان تیز بین بود که دانشجو بعد از شش ماه تا یکسال تمرکز بر موضوع پایان نامه سر جلسه دفاعیه با سوالهای بسیار فنی و پیچیده مواجه می‌شد که بر تسلط بر موضوع آن استاد تعجب می‌کرد. نام او همچنان زینت بخش پایان نامه‌ها است.
سید محمد علی مشکوه برادر کوچکتر که خود دارای تحصیلات دکترای متالوژی از انگلستان و پژوهشگر این رشته است، با ارسال نامه الکترونی نوشت: سوگ برادر برای همه دردناک است، به خصوص اینکه مردی عالم و دانشمند، افتاده و متواضع باشد که نبودش حفره‌های بسیاری در کشور و جامعه برجای گذارد.
دکتر مشکوه بین اهالی محل “درکه ” تهران پیرمردی آرام و بی‌آزار بود که به کوهپیمایی و راهپیمایی علاقه داشت و با هم‌محلی‌ها در بحث و گفتگو پیرامون مسایل دنیا شرکت می‌کرد. از پیر و جوان همه با او دوست بودند و او را دوست می‌داشتند.
مشکوه با دانشجویان نیز رابطه‌ای نزدیک داشت، به طوری که آنها را به خانه خود دعوت می‌کرد و با آنان به سفر تفریحی می‌رفت.
وی همانند پدر، مرحوم آیت‌الله سید محمد مشکوه، یک زندگی بسیار ساده داشت و حتی برای مواقع اضطراری نیز حاضر به حمل تلفن همراه نبود.
این برادر کوچکتر گفت: او تنها زندگی می‌کرد و همیشه داستانهای تلخ و شیرین زندگی خود را بی‌پرده تعریف می‌کرد و من از شنیدن آنها لذت می‌بردم، زیرا همانند درس‌های زندگی بود. در تدریس خود نیز درس را مانند یک داستان شیرین بیان می‌کرد.
پژوهشگر متالوژی در ادامه متن خود آورده است: دکتر مشکوه آزاد اندیش و مستقل بود و همیشه سعی می‌کرد باری بر دوش کسی تحمیل نکند. حتی وقتی به منزل ما می‌آمد و با اصرار حاضر می‌شد یک شب را سر کند، همزمان با رفتن بچه‌ها به مدرسه، به منزل خود باز می‌گشت. لیکن بارها ما را به خانه خود دعوت می‌کرد.
وی در ادامه گفت: از به یاد مانده‌ترین شبها برای من چند ماه پیش بود که همه خانواده را به رستورانی در درکه دعوت کرد و همه ما بیش از غذای لذیذ، از خوش صحبتی و خوشرویی دیدگاه آن گل مجلس نسبت به زندگی لذت بردیم.
او سیگار نمی‌کشید و چای کم می‌خورد، حتی در یکی از صحبتهای اخیر ما، صحبت از راهکاریی برای کاهش خواب خویش می‌کرد، تا بتواند بیشتر کار کند. به اینترنت و ایمیل نیز خیلی علاقه داشت و می‌خواست آخرین مقالات و پیشرفتهای علمی را از این طریق کسب کند.
در سالهای اخیر که چند بار سکته قلبی کرده بود، سفر نهایی برای او کاملاً پذیرفته شده‌بود و هیچ باکی از آن نداشت و نمی‌خواست کسی برای او به زحمت افتد. البته پدر ما هم همیشه همین‌طور بودند. ایشان(پدر) هم در صحن حرم حضرت معصومه (ع) در قم دفن شدند. فوت این برادر عزیز ۱۰ هزار و ۶۳۵ روز پس از فوت پدر(در سال ۱۳۵۹) بود و تا آخرین روز زندگی به تدریس در دانشگاه امام صادق(ع) مشغول بود.